Λόγος σε καιρούς χαλεπούς



ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΗΛΗ ΜΟΥ "ΕΥΓΛΩΤΤΑ" ΤΗΣ "ΝΕΑΣ ΕΥΘΥΝΗΣ" (τχ. 13, Σεπτ.-Οκτ. 2012)

[…] Αν επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε τι προκαλείται στην πολιτισμική πορεία ενός λαού, από τη στιγμή που θα έχει ήδη εκδηλωθεί μια κρίση οποιασδήποτε μορφής, δε θα δυσκολευτούμε και πολύ. Ο αποσυντονισμός στη λειτουργία των θεσμών, η ανατροπή των παραδεκτών κριτηρίων, η καθίζηση των προσδοκιών και πλείστα άλλα συμπτώματα υπαγορεύουν και σ’ εκείνους ακόμη που διαθέτουν «σώφρονα λογισμόν» και «καρδίαν νήφουσαν» μια συμπεριφορά ανομική, εγωκεντρική και, άρα, βίαιη. Σχεδόν αποκλειστικός στόχος η επιβίωση –με ή και χωρίς εισαγωγικά. Υπό τέτοιες συνθήκες, είναι προφανές ότι κυρίως ο πνευματικός πολιτισμός συρρικνώνεται και φτηναίνει σε όλες τις εκφάνσεις του. «Στις υψηλές στιγμές του ο άνθρωπος», έγραφε ο Χρήστος Μαλεβίτσης, «είναι παραγωγός πολιτισμού, ενώ στις χαμηλές καταναλωτής». Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι θεωρούμε πολυτέλεια να πάμε στο θέατρο, να αγοράσουμε ποίηση, να απολαύσουμε μια συναυλία κ.τ.ό. και, επομένως, στενεύουν τα περιθώρια ώστε και να παράγονται πνευματικά έργα λόγω έλλειψης τόσο της απαιτούμενης ώσμωσης ερεθισμάτων και ιδεών όσο και αποδεκτών,  δηλαδή «κοινού».  

 Πρώτο θύμα, πάντως, μιας κρίσης το γλωσσικό όργανο ενός χειμαζόμενου λαού. Όχι μόνο γιατί δε γράφεται, δε διαβάζεται και δεν ακούγεται λόγος εύρωστος –επιβλητικός μα, προπάντων, υποβλητικός– μέσω των Γραμμάτων και των Τεχνών αλλά και γιατί μειώνονται οι αντιστάσεις και οι απαιτήσεις του πληθυσμού σε επίπεδο πνευματικότητας, αφού σε προτεραιότητα τίθεται ο βιοπορισμός. Πολύ ανάγλυφα και τόσο νωρίς το αναδεικνύει, βέβαια, ο Θουκυδίδης, στο απόσπασμα του Γ΄ βιβλίου που συνηθίσαμε να τιτλοφορούμε «Παθολογία του πολέμου», διαπιστώνοντας πως και οι έννοιες διαστρεβλώνονται, για να δικαιολογηθούν παράλογες και αθέμιτες συμπεριφορές. Εξάλλου, μεταξύ κραυγής και ολοκληρωμένης διατύπωσης, συνθήματος και επιχειρήματος, πρόχειρου και πλούσιου λεξιλογίου είναι αυτονόητο ποια χάνουν. «Όταν οι άνθρωποι δεν αμφιβάλλουν για το δίκιο τους,/ πόσο μπορούνε ν’ αδικούνε…/ Όπως τυφλοί/ τυφλούς» (Τίτος Πατρίκιος). Και, «για να λέμε του στραβού το δίκιο», ποιος έχει το σθένος και τη νηφαλιότητα –εν μέσω μιας ορατής ή αόρατης απειλής– να συνομιλεί και να σέβεται τον συνομιλητή του, να αγρεύει λέξεις και διανοήματα επιπέδου, να συντάσσει προσεκτικά, πολύ περισσότερο να απορεί και να ερευνά γύρω από τη γλώσσα; Κάτι τέτοιο, που αβίαστα ή έστω και για επίδειξη κουλτούρας επιδιώκεται υπό κανονικές συνθήκες, είναι άχρηστο αν όχι επικίνδυνο στην έκρυθμη κατάσταση. Το θυμικό δε χαρίζεται και δε νικιέται καθόλου εύκολα. […]